Usturlap; Güneş’in, Ay ’ın, gezegenlerin ve yıldızların konumlarının ölçümünde, yerel saatin ve İslâm dininde namaz vakitlerinin belirlenmesinde ve denizlerde yön bulma işlevini görmektedir. Bilimsel ve teknik özelliklerinin yanında birer sanat eseri olarak bilim tarihinde özel bir yere sahiptir.
Usturlap, astronomi ölçümlerinde kullanılmış tarihi bir ölçüm cihazıdır. Kullanım alanları arasında Güneş, Ay, gezegen ve yıldızın konumlarını belirlemek yer alır. Ayrıca yerel saatin ve İslam dininde namaz vakitleri usturlap sayesinde hesaplanıyordu.
Uluğ Bey döneminde yeni astronomik aletler yapılmış, eski olan aletler yeniden incelenerek geliştirilmiştir. IX. ve X. yüzyılda bir usturlap ile ancak 43 işlem yapılabilirken, Uluğ Bey döneminde geliştirilen usturlap ta, 1000’den fazla işlem yapabilir hale gelmiştir. Uluğ Bey’in geliştirdiği usturlap ‘ın çapı yaklaşık 40 metreydi.
Biruni gibi alimler yıldızların yerini bir çark ile belirleyen mekanik usturlaplar da geliştirmişlerdir. Bunlar Şamin ve Ez-Zerkali tarafından geliştirilmiş ve mekanik saatin temeli ortaya çıkmıştır. 12. yüzyılda Şerafeddin el-Tusî usturlaba yeni bir şekil vererek baston şeklinde bir usturlap geliştirmiştir. 1365’te Fransa’da doğan Jean Fusoris da Avrupa kıtasındaki ilk usturlabı yapmıştır. 17. yüzyıla kadar Avrupa’da yoğun olarak kullanılan usturlap, 18. yüzyıldan sonra yavaş yavaş önemini kaybetmiş, doğu ülkelerindeyse kullanımı 20. yüzyıla kadar sürmüştür.
İlk olarak Apollonios (MÖ 240) ve Hipparkos (MÖ 150) tarafından keşfedildiği, Batlamyus tarafından kullanıldığı ve Philoponos’un(en) altıncı yüzyılın ilk yarısında bu aletten bahsettiği batılı kaynaklarda bildirilmektedir. 9. yüzyılda Harran’daki büyük üniversitede Abbasi halifelerinin ilim ve kültür verdikleri önem neticesinde usturlap hakkında çeşitli eserlerin yazıldığı bilinmektedir.
Bu konuda hakkında yazılan en eski kitap, 829-830 senesinde Bağdat’ta ve 833 senesinde Şam’da çalışan Ali bin İsa’ya aittir. Başka bir rivayete göre de usturlabı ilk keşfeden ve bu konuda ilk kitap yazan kimse Abbasi devri astronomi alimlerinden İbrahim el-Fezari’dir. İslam dünyasında ilk kullanan da kendisidir. Bu konu hakkında kitap yazan diğer alimler Biruni, Nasirüddin Tusi ve Habeşül Hasib’dir.
Uluğ Bey, Timur İmparatorluğu’nun 4. Sultanı, Türk Matematikçisi ve Astronomi bilginidir. Timur’un oğlu Şahruh’un büyük oğludur. 22 Mart 1394 yılında Özbekistan ‘ın Sultaniye kentinde dünyaya gelmiştir. Ansiklopedik kitaplarda Mirza Muhammed Ṭaragay bin Şāh Ruḫ (Mīrzā Muhammad Tāraghay bin Shāhrukh) olan gerçek adı ile ifade edilmektedir.
Matematik ve Astronomi Bilgini Uluğ Bey Kimdir?
Timur tarafından sevilmesi nedeniyle “Uluğ Bey” olarak anılmaya başladı. Timur İmparatorluğu ’nun hükümdarı olan Timur ’un oğlu Şahruh’un büyük oğludur. Timur İmparatorluğu ’nun 4. hükümdarıdır, Matematik ve Astronomi alanında bilge olarak kabul edildiği için Türk Tarihin de önemli bir yeri olmuştur.
Semerkant ’ta bir rasathane ve medrese yapımında bulunmuştur. 25 Ekim 1449 yılında Semerkant Bağrın da vefat etmiştir, mezarı halen Semerkant ’ta bulunmaktadır.
Ölümünü önceden gören Türk bilgesi Uluğ Bey (d. 1393 – ö. 1449)
Uluğ Bey’in hayatını daha detaylı olarak öğrenmek için yazının devamını okuyabilirsiniz.
Emir Timur’un Bilge Torunu Uluğ Bey
Türk Matematik ve Astronomi Bilgini Gök Bilimcisi Uluğ Bey
Uluğ Bey, bilgin ve son derece olgun bir padişahtı. Boş zamanını kitap okumak ve bilginlerle ilmi konular üzerinde istişare ile geçirirdi. Tüm bilginleri bulunduğu coğrafya da toplamıştı. Uluğ Bey, dikkatlice okuduğu kitabı sözcüğü sözcüğüne hatırlayabileceği bir belleğe sahipti. Matematik ve astronomi bilgileri oldukça üst düzeydeydi. Timur’un öldüğü sıralarda Uluğ Bey Semerkant ’ta bulunuyordu. Mâverâünnehir, Mirza Halil Sultan ’ın saldırısı ve işgali üzerine babasının yanına gitmek zorunda kalmıştır. Babası buraları yeniden yönetimine alarak on altı yaşında olan Uluğ Bey ’e yönetimini bırakmıştır. Uluğ Bey, bu tarihten sonra, hem devleti yönetmiş ve hem de öğrenimine devam etmiştir. Bir rivayete göre, kendi falına bakarak, oğlu Abdüllatif tarafından öldürüleceğini görmüş ve bunun üzerine oğlunu kendisinden uzak tutmayı uygun görmüştür. Baba ile oğlu arasındaki bu soğukluk, Uluğ Bey’in küçük oğluna karşı olan yakınlığı ile daha da şiddetlenmiş ve sonunda Uluğ Bey ’in korktuğu başına gelmiştir.
Timur’un Çoçuğu Uluğ Bey
Uluğ Bey ‘in Hayatındaki Önemli Gelişmeler
Çocukluk yıllarında 1394-1405 yılları arasında sarayda geleneksel dinî ilimler, mantık, matematik ve astronomi öğrenimi görmüştür. 1404 ’te Muhammed Sultan ’ın kızı Öge Begüm ile evlenmiştir. Babası Uluğ Bey ’e 1409 yılında Semerkant merkezli Mâverâünnehir bölgesinin yönetimini vermiştir.
Gençlik yıllarında Bursalı Kadızade ile tarafından eğitilmiş ve Kadızade’nin Uluğ Bey’in bilime yönelmesinde eşsiz katkıları olmuştur.
1446 yılında babası hükümdar Muînüddin Şah Ruh´un vefatından sonra hükümdar olmuştur. Uluğ Bey tahta geçince, Osmanlı Devleti ile münasebetlerini sıklaştırmaya ve geliştirmeye gayret etmiştir.
Uluğ Bey savaştan çok kendisini bilime adamış bir hükümdardır. Devlet adamlığı yılları sırasında matematik ve astronomi ile yakından ilgilenmiştir. Fen bilimleri ve astronomiye olan ilgisi, kendisini zamanının en bilinen astronomlarından biri haline getirmiştir. Kendi döneminde Semerkant kenti de bilimin, sanatın ve edebiyatın en parlak günlerini yaşadığı bir merkez haline gelmiştir.
Uluğ Bey Semerkant’ta bir medrese, bir de rasathane yaptırmıştır. Bu rasathane orta çağdaki astronomi bilgisini en yüksek düzeye ulaştırmıştır. Mesud el-Kâşî, Ali bin Muhammed (Ali Kuşçu) gibi döneminin en üst düzey bilginlerini sarayına toplamıştır. Bu bilginler Uluğ Bey’in vefatından sonra da çalışmalarını devam ettirmişler ve bilgilerini gelecek nesillere aktarmışlardır.
Uluğ Bey ‘in Türk Tarihine ve Dünya ‘ya Kazandırdıkları
Uluğ Bey döneminde yeni astronomik aletler yapılmış, eski olan aletler yeniden incelenerek geliştirilmiştir. IX. ve X. yüzyılda bir usturlap ile ancak 43 işlem yapılabilirken, Uluğ Bey döneminde geliştirilen usturlap ta, 1000’den fazla işlem yapabilir hale gelmiştir. Uluğ Bey’in geliştirdiği usturlap ‘ın çapı yaklaşık 40 metreydi.
Usturlap; Güneş’in, Ay ’ın, gezegenlerin ve yıldızların konumlarının ölçümünde, yerel saatin ve İslâm dininde namaz vakitlerinin belirlenmesinde ve denizlerde yön bulma işlevini görmektedir.
Gökyüzü Haritası
Gökyüzü Haritası – Uluğ Bey
Uluğ Bey astronomik aletler yapmasının yanı sıra, gökyüzünün bir de haritasını yapmayı başarmıştır. Bu gökyüzü haritası, kendisinden sonra gelecek nesillere astronomi çalışmalarında ışık tutacak, onlara rehber olacaktı.
1437’de, büyük eseri Zic-i Uluğ Bey’i (Gürgani Takvimi olarak da adlandırılır) yazmıştır. Bu eser kullandığı Zîc-i İlhânî’de gördüğü bazı ölçüm hatalarını ve eksiklikleri gidermiş, hem İslâm dünyasında hem de Avrupa’da kaynak eser olarak kabul edilmiştir. Zic-i Uluğ Bey Batlemyus ve Nasirüddin Tusi’nin hazırladığı ziclerden sonra üçüncü büyük zic-i olarak adlandırılmaktadır.
Zici : Astronomi eserlerinde gözlem sonuçlarının bir çizelge biçiminde verildiği kitaba verilen isimdir. Eserde gökyüzünün güneyinde kalan 48 takımyıldızı işleniş ve bu takımyıldızlar içerisinde bulunan 1018 yıldızın koordinatları tespit edilmiştir. 4 bölümden oluşan eserde ilk bölümde kronolojik sistemler, ikinci bölümde pratik astronomi bilgileri, üçüncü bölümde gök cisimlerinin hareketleri ve yerleri, dördüncü bölümde ise astrolojik bilgiler yer almaktadır. Uluğ Bey’in bu eseri 1665’te Oxford’da İngilizce ve 1853’te de Fransızca olarak basılmıştır. Esere Ali Kuşçu ve Mirim Çelebi tarafından *şerhler yapılmıştır. Bu eserin asıl kopyalarından biri Irak ve İran savaşlarından sonra Türkiye’ye getirilmiş ve halen Ayasofya kütüphanesindedir.
Matematikçi Uluğ Bey
Şerh : bir kitabın ibaresini kelime kelime açıp îzah ederek yazılan kitaptır.
Uluğ Bey, astronomi çalışmalarının temelini teşkil eden trigonometri ilmi üzerinde de geniş çaplı çalışmalar da bulunmuştur.
Uluslararası Astronomi Derneği(TAD) de Ay yüzeyindeki bir kratere onun adını vermiştir. Beş ülkenin astronomlarından ve özellikle Ay ’a uydu gönderen ülkelerin uzmanlarından oluşan bir komisyonun hazırladığı Ay Haritasında, üç Türk Astronomunun adı yer alır. Ay ‘da büyük bir kratere Uluğ Bey adı verilmiştir. Diğer kraterler, Beyruni ve Nasireddîn Tûsî ’nin adlarını taşımaktadır.
Uluğ Bey’in 1449 yılında ölmesinden sonra sarayındaki bilim adamları Anadolu’ya gelerek burada Osmanlı ’nın bilimsel gelişimine katkıda bulunmuşlardır.
Uluğ Bey günümüzde bile Türk-İslam dünyasının, en ünlü astronomu, bilim ve devlet adamı olarak kayıtlarda yer almaya devam ediyor. Doğduğu vatanı Özbekistan ’da onun adı ebedileştirilmiş ve her yıl doğum ve ölüm günü özel törenlerle kutlanmaktadır.
Uluğ Bey’in Eserleri
Zeyç Kürkani
Zic-i Uluğ Bey
Uluğ Bey’in sözleri
İlmin hükümran olduğu bir ülkenin ferdi olmayı hükümdar olmaya tercih ederim
İlim öğrenmek ve buna kalkışıp öğrenmeye çalışmak her müslüman erkeğin ve kadının kutsal vazifelerinden biridir.
Usturlap : Usturlap, astronomi ölçümlerinde kullanılmış tarihi bir ölçüm cihazıdır. Kullanım alanları arasında Güneş, Ay, gezegen ve yıldızın konumlarını belirlemek yer alır. Ayrıca yerel saatin ve İslam dininde namaz vakitleri usturlap sayesinde hesaplanıyordu.
0
0
